214. Is Duitsland na verkiezingen rechts-populistischer?

Op 24 september 2017 vonden de Bondsdagverkiezingen plaats in Duitsland. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog komt er een rechts-populistische partij in de Bondsdag. En behalen de christendemocraten en de sociaaldemocraten de slechtste resultaten. De door vele media voorspelde rechts-populistische golf kwam er niet in Oostenrijk, Nederland en Frankrijk. Heeft die nu wel toegeslagen in Duitsland? Of zien de feiten er anders uit? En wat zijn de gevolgen voor de homo/lesbische beweging in Duitsland en de Europese Unie?

Landelijke verkiezingsuitslagen
De vorige Bondsdagverkiezingen waren in 2013. Toen haalden de christendemocratische CDU/CSU 42%, nu 33%. Toen haalde de sociaaldemocratische SPD 26%, nu 21%. Toen haalde de rechts-populistische Alternative für Deutschland AfD niet de kiesdrempel met 4,7%, nu werd ze de derde partij met 13%. Toen haalde liberale FDP ook de kiesdrempel niet met 4,8%, nu werd ze vierde met 11%. Toen haalden de Groenen 8%, nu werden ze vijfde met 9%. En toen haalde Die Linke 9% en nu weer, waarmee ze de zesde partij werden. Wat aantal partijen betreft, begint Duitsland een beetje op de rest van Europa te lijken. Dat geldt ook voor de aanwezigheid van een rechts-populistische partij. Maar voor Duitsland met zijn nazistische oorlogsverleden is dat voor vele Duitsers en Europeanen schrikken.

Regionale verschillen
Wie een verklaring zoekt voor de opkomst van de AfD kan het beste naar de regionale verschillen kijken. Dan valt het op dat de AfD het best gescoord heeft in de voormalige Oost-Duitse deelstaten. In het bijzonder in Dresden en het oostelijk deel van Saksen. Dat zijn nu juist de gebieden waar grote delen van de bevolking zich achtergesteld voelen bij de voormalige West-Duitse deelstaten. En de gebieden waar men de minste ervaring heeft met buitenlanders en asielzoekers. Uit een onderzoek is gebleken dat slechts 31% van de AfD-kiezers uit overtuiging op die partij heeft gestemd. Een meerderheid van 60% deed dat uit teleurstelling over andere partijen. Een vergelijkbare meerderheid van 55% van de ondervraagde AfD kiezers vindt dat die partij te weinig afstand neemt van extreem-rechtse opvattingen. Het is dus een vooroordeel om alle AfD-stemmers te zien als neonazi's.

Verschillen naar opleiding, leeftijd en geslacht
De AfD-kiezers zijn gemiddeld lager opgeleid dan de overige kiezers. Dat past in het beeld van de rest van Europa. Men zou kunnen verwachten dat proteststemmers vooral te vinden zijn onder jongeren en ouderen maar dat is niet het geval. Dat geldt wel voor de groep van 35 tot en met 44-jarigen. Ik heb hier geen verklaring voor. Opvallend is dat bijna twee keer zoveel mannen als vrouwen op de AfD stemmen. Vrouwen zijn oververtegenwoordigd onder CDU/CSU-kiezers. Zouden deze AfD-mannen moeite hebben om op een partij te stemmen met een vrouw als lijsttrekker? En veel vrouwen dat juist liever wel doen? Seksisme dus?

Waar komen rechts-populistische stemmers vandaan?
Een belangrijke verklaring voor de groei van het aantal AfD-kiezers is dat een kwart in 2013 niet gestemd heeft en in 2017 wel. Een kwart stemde in beide jaren op de AfD. De overige helft stemde in 2013 op een andere partij, gedeeltelijk rechts en deels links. Vooral in de vroegere Oost-Duitse deelstaten stemden huidige AfD-kiezers in 2013 op Die Linke. Alleen in voormalig Oost-Berlijn bleef Die Linke een partij van enige plaatselijke betekenis. Dat uiterst links en uiterst rechts in elkaar overlopen, dat is ook in Nederland het geval .

Rechts-populistische verdeeldheid
In blogbericht 195, Wat kunnen we van de Duitse verkiezingen leren?, schreef ik al dat rechts-populistisch Duitsland onderling zeer verdeeld is. Dat blijkt ook uit bovenstaande gegevens. De dag na de verkiezingen stapte de AfD-partijvoorzitter uit de partij en gaat als eenpersoonsfractie in de Bondsdag zitten omdat zij de partijleiding te rechts vindt. De AfD begon in 2013 als een anti-euro-partij. Maar sinds het stukken beter gaat met de euro en na de toevloed van vluchtelingen is het vooral een anti-vluchtelingen-partij geworden die in meerderheid bestaat uit proteststemmers die ontevreden zijn over andere partijen maar die onderling vaak van mening verschillen. Dat voorspelt niet veel goeds voor die partij.

Vergelijking met de rest van Europa
Vergeleken met de rest van Europa liep Duitsland uit de pas vanwege het ontbreken van een rechts-populistische partij in de volksvertegenwoordiging. In de afgelopen jaren kwam de AfD al in 13 van de 16 parlementen in de Duitse deelstaten. Deze ontwikkeling is dus te voorzien geweest. De binnenkomst van de AfD in de Bondsdag komt niet uit de lucht vallen maar is eerder het zichtbaar worden van een ondergronds gebleven ontwikkeling. Duitsland is dus niet plotseling rechts-populistischer geworden. Dat neemt niet weg dat de rest van de Bondsdag er verstandig aan doet om de zorgen van die burgers die zich achtergesteld voelen serieuzer te nemen. Dat geldt met name voor de voorheen Oost-Duitse deelstaten.

Gevolgen voor de homo/lesbische beweging
Gelukkig is de openstelling van het huwelijk voor paren van gelijk geslacht nog net voor deze verkiezingen wettelijk geregeld. Anders dan in Nederland maar in lijn met de rest van Europa is rechts-populistisch Duitsland overwegend homovijandig. Er is dan ook alle reden voor de (zwakke) homo/lesbische beweging in Duitsland om aanzienlijk meer te doen aan zelforganisatie en te werken aan bondgenootschappen met verwante, ook op emancipatie gerichte bewegingen en met maatschappelijke sleutelfiguren die voor emancipatie zijn. Ook is meer Europese samenwerking belangrijk. Vooral vanwege de meest overheersende homovijandigheid in Oost-Europa. Huwelijksgelijkberechtiging is daar nog ver te zoeken.


Naschrift. Zie verder in deze serie: Nederland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Oostenrijk, Polen, Hongarije, Italië, Griekenland, Zweden en Spanje.


Naschrift. Mijn meest gelezen blogbericht over Duitsland is nummer 195: Wat kunnen we van de Duitse verkiezingen leren?  (de grootste stijger in deze blogserie), gevolgd door nummer 156: Hoe de Stasi zakte voor 'Homoseksuaiteit als toetssteen', nummer 117: IHEU & Duitsland en nummer 68: De val van de Berlijnse Muur.