zaterdag 31 oktober 2015

117. IHEU & Duitsland

Op 24 oktober 2015 schreef ik hoe de Oost-Duitse geheime dienst onder het mom van een vrijdenkersbond zakte voor het examen "Homoseksualiteit als toetssteen". Hoe ging het verder met de humanistische beweging in Duitsland na de val van de Muur? En waarom is in Duitsland het huwelijk nog steeds niet opengesteld voor paren van gelijk geslacht?

Hoe ik de val van de Muur tegemoet reed
Op 27 september 2014 schreef ik dat ik als adviseur van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in de eerste week van november 1989 in Congo-Brazzaville deel nam aan een WHO conferentie over de verspreiding van hiv/aids in het Afrika ten zuiden van de Sahara. Na afloop vloog ik terug naar Parijs waar mijn auto stond. Mijn volgende afspraak was dat ik aan de universiteit van Göttingen een gastcollege zou geven over Homostudies.

Toen ik West-Duitsland binnenreed, hoorde ik via de autoradio dat de Oost-Duitse grenzen plotseling open waren gegaan. Al spoedig reed mij een vloedgolf van oude Trabantjes uit Oost-Duitsland tegemoet. In Göttingen aangekomen, wilde ik naar de dichtbij gelegen grensovergang rijden.  Maar dat werd mij afgeraden want het was al middernacht geweest en het was er een verkeerschaos. Nadat ik de volgende dag mijn gastcollege had gegeven, reed ik door naar West-Berlijn. De stad was overspoeld door Trabantjes die vaak als wrak werden achtergelaten. De West-Berlijners waren minder opgetogen dan de Oost-Berlijners want de eerstgenoemden hadden het gevoel dat hun oase van rust en welvaart bedreigd werd.

Een reis door mijn grijsgetinte vroege jeugdjaren
Zodra het mogelijk was, maakte ik een rondreis van een week door de DDR in zijn nadagen. Het was een reis door mijn grijsgetinte vroege jeugdjaren: het grauwe Nederland van eind jaren veertig en begin jaren vijftig. Overal was armoede, nergens was kleur, afgezien van de vaalrode spandoeken die de heilstaat verheerlijkten. Opvallend waren de foeilelijke fabrieken die overal als pronkstukken langs de wegen stonden en niet, zoals in Nederland, ergens bij elkaar tussen bomen weggestopt. Heel veel oude binnensteden waren in verval. Dat gold ook voor het Holländisches Viertel in Potsdam bij Berlijn dat op instorten stond maar dankzij Nederlandse steun gerestaureerd is. Ik vond veel Nederlandse en Vlaamse (Der Fläming) invloeden in Oost-Duitsland waarvan de plaatselijke bevolking nauwelijks iets wist.

Humanistischer Verband Deutschlands
Als (co)president van de International Humanist and Ethical Union van 1986 tot 1998 heb ik een bijdrage kunnen leveren aan de oprichting en ontwikkeling van het Humanistischer Verband Deutschlands. Na de val van de Berlijnse Muur dreigde een leegte te ontstaan voor de overwegend ongodsdienstige bevolking. De kerken stonden al klaar om die leegte op te vullen maar een groot deel van de vanouds onkerkelijke Oost-Duitse bevolking moest daar niets van hebben. Daarom vond een aantal jonge humanisten in West-Berlijn het uiterst belangrijk een humanistisch alternatief te bieden. Ik ben blij hen daarbij te hebben kunnen helpen naar het model van het Nederlandse, het Vlaamse en het Noorse Humanistisch Verbond. Dat bleek niet alleen aan te slaan in Oost- maar ook in West-Duitsland waardoor het een van de belangrijkste humanistische organisaties in de wereld is geworden.

Waarom een Nederlander?
De meeste Oost-Duitsers moesten niet veel hebben van West-Duitsers die hen kwamen vertellen wat ze allemaal fout hadden gedaan en hoe het anders moest. Daarom deden de jonge humanisten in West-Berlijn graag een beroep op een Nederlander als ik omdat ik veel onbevangener omging met Oost-Duitsers. Zo moesten veel docenten marxisme-leninisme omgeschoold worden tot docenten humanistisch vormingsonderwijs, aldaar Lebenskunde genoemd. Daar bestond veel vraag naar als alternatief voor het godsdienstonderwijs in het overwegend buitenkerkelijke Oost-Duitsland.

Ik koos niet voor tegen-indocrinatie maar voor de socratische werkwijze. Door de juiste vragen te stellen, te stimuleren dat men zelf ging nadenken in plaats van communistische dogma's te herhalen. Ik baseerde mij daarbij op de Verlichting en humanistische elementen in het vroege marxisme. Het recht om zelf zin en vorm te geven aan het eigen bestaan zonder de zelfbeschikking van anderen aan te tasten stond daarbij centraal. Zie voor een samenvatting van die benadering mijn Tresoar-lezing Identiteit als keuze. Dat sloeg aan en zo werden honderden docenten omgeschoold.

Waarom humanistisch?
In Duitsland werd bij het begrip humanisme meestal aan het klassieke humanisme gedacht uit de Grieks-Romeinse oudheid. De West-Berlijnse humanisten noemden zich vrijdenkers maar dat begrip was in Oost-Duitsland in opspraak gebracht omdat de Oost-Duitse geheime dienst een Freidenkerverband had opgericht als communistische mantelorganisatie. Ik kon de West-Berlijners ervan overtuigen dat Duitsland behoefte had aan een hedendaagse humanistische beweging naar het voorbeeld van het Nederlandse Humanistisch Verbond. Geen afzetten tegen de godsdienst maar een ongodsdienstig alternatief voor de kerken bieden. Geen eindeloze ideologische discussies maar praktische dienstverlening aan mensen die geen gebruik wilden maken van de kerkelijke instellingen.

Ook dat sloeg aan, van kinderopvang tot bejaardenhuisvesting, als alternatief voor de kerkelijke instellingen die zich vanuit West-Duitsland stortten op de buitenkerkelijke Oost-Duitse bevolking. Het Humanistischer Verband Deutschlands begon in Berlijn en breidde zich al snel uit tot eerst de neue Bundesländer en daarna tot heel Duitsland. Daarbij werd steeds gebruik gemaakt van de Nederlandse voorbeelden. Veel Nederlanders uit de humanistische werkvelden gingen naar Duitsland om te vertellen hoe de Nederlandse humanistische werkvelden het aanpakten.

Slechts op één punt kon ik de Duitse humanisten niet overtuigen. Zij bleven tegen het aanbieden van humanistische geestelijke verzorging in het leger. De weerzin tegen het historische Duitse militarisme was te groot. Vanuit datzelfde Duitse verleden mocht ik er ook niet spreken over de Nederlandse vrijwillige euthanasie maar door het Sterbehilfe te noemen kon ook dat bespreekbaar worden.

Waarom geen huwelijksgelijkberechtiging?
Dat brengt mij op een laatste punt waarop Duitsland opvallend achter loopt bij recente West-Europese en Amerikaanse ontwikkelingen. Al in de jaren negentig viel mij op hoe groot de macht van de Duitse katholieke kerk was. In Nederland was de ontkerkelijking veel sterker geweest. Daar kwam bij dat de Nederlandse homo/lesbische beweging veel sterker was dan de volledig versplinterde Duitse. Men had kennelijk weinig geleerd van de rampzalige homovervolging in de jaren dertig. Mannen en vrouwen werkten nauwelijks samen. Gebrekkige zelforganisatie en vrijwel ontbrekende bondgenoten en sleutelfiguren maakten de Duitse homo/lesbische beweging vrijwel machteloos. Zij heeft niet zoals de Duitse humanistische beweging gebruik gemaakt van onder andere het Nederlandse voorbeeld om tot grotere gelijkberechtiging te komen.


Naschrift:
Mijn memoires "Humanisme als zelfbeschikking, levensherinneringen van een homohumanist" zijn november 2016 uitgegeven bij de Papieren Tijger Breda.

Naschrift: in mijn blog plaats ik onder andere conceptteksten voor mijn memoires die eind 2016 als boek zullen verschijnen. Mijn eigen blogteksten zal ik niet steeds als citaat aanhalen. Dat doe ik wel met het aanhalen van eigen teksten die elders zijn verschenen, met bronvermelding.